Şanghay İşbirliği Örgütü Bağlamında Rusya-Türkiye İlişkileri

HABERRUS - ANALİZ - Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ), Avrasya bölgesinde güvenlik, istikrar ve ekonomik işbirliğini teşvik eden önemli bir uluslararası organizasyon olarak dikkat çekmektedir. 1996 yılında kurulan bu örgüt, zamanla üye sayısını artırarak etkisini genişletmiş ve küresel ekonomide önemli bir aktör haline gelmiştir.

Bu yazımızda, ŞİÖ’nün kuruluş süreci, hedefleri ve küresel ekonomideki konumu detaylı bir şekilde ele alınacak ve Rusya ile Türkiye’nin bu örgüt bağlamındaki ilişkilerini analiz edeceğiz.

ŞİÖ’nün Kuruluş Süreci ve Tarihçesi

ŞİÖ’nün kuruluş süreci, 1980’lerde SSCB ile Çin arasındaki diplomatik krizlerin çözümüne yönelik müzakerelere dayanır. SSCB’nin dağılmasının ardından, Rusya ve Orta Asya ülkeleri, esas olarak Çin ile olan toprak anlaşmazlıklarının çözümüyle ilgili müzakerelere katıldı. Bu müzakereler sırasında yeni işbirliği fırsatları doğdu ve 1996 yılında Rusya, Çin, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ı içeren “Şangay Beşlisi” kuruldu. Bu beşli, sınır bölgelerinde askeri alanda güvenin güçlendirilmesine yönelik anlaşmalar imzalayarak işbirliğini derinleştirdi.

1997’de Moskova’da sınır bölgesindeki silahlı kuvvetlerin karşılıklı olarak azaltılmasına ilişkin başka bir anlaşma imzalandı. 1998 yılında Almatı’da (Kazakistan) ve 1999 yılında Bişkek’te (Kırgızistan) yapılan zirvelerde, Asya’da etkileşim ve güven artırıcı tedbirlere ilişkin bir toplantı yapılması önerisi desteklenmiş ve sınır ötesi suç ve uyuşturucu kaçakçılığıyla mücadele tartışılmıştır. 2001 yılında Özbekistan’ın Şangay Beşlisi’ne katılması, uluslararası derneğin adının Şangay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) olarak değiştirilmesine yol açtı. ŞİÖ’nün oluşumu nihayet 2002 yılında St. Petersburg’daki zirvede tamamlandı ve ŞİÖ Üye Devletleri Başkanları Bildirgesi ile ŞİÖ Şartı imzalandı.

ŞİÖ’nün Hedefleri ve Katılımcı Ülkeler

ŞİÖ’nün tüzüğüne göre, örgütün temel hedefleri bölgede istikrar ve güvenliğin sağlanması, terörizm ve aşırıcılıkla mücadele, ekonomik, enerji, bilimsel ve kültürel etkileşimin geliştirilmesi ve yeni, demokratik, adil ve rasyonel bir siyasi ve ekonomik uluslararası düzenin inşasıdır. ŞİÖ’nün öncelikli alanları arasında ulaştırma altyapısının, enerjinin, telekomünikasyonun, petrol ve gazın, tarımın ve su kaynaklarının kullanımının geliştirilmesi yer almaktadır.

ŞİÖ’nün üye ülkeleri şu şekildedir:

•   Rusya, Çin, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan (1996’dan beri “Şangay Beşlisi”nde)
•   Özbekistan (2001)
•   Hindistan, Pakistan (2017)
•   İran (2022)

Buna ek olarak, üç ülkenin gözlemci devlet statüsü vardır: Afganistan, Beyaz Rusya ve Moğolistan. Ayrıca, 14 ülke ŞİÖ diyalog ortağıdır: Azerbaycan, Ermenistan, Bahreyn, Mısır, Katar, Kamboçya, Kuveyt, Maldivler, Myanmar, Nepal, Suudi Arabistan, Türkiye, Sri Lanka ve Birleşik Arap Emirlikleri.

ŞİÖ’nün Küresel Ekonomideki Konumu

Dünya Bankası’nın 2023 yılı verilerine göre, ŞİÖ üyesi ülkelerin küresel GSYİH’deki toplam payı %32,4’tür. Bu payın %26,6’sı Çin ve Hindistan’a aittir. ŞİÖ Genel Sekreteri Zhang Ming’in 2024 yılı verilerine göre, üye devletler dünya nüfusunun %40’ından fazlasını, dünya topraklarının dörtte birini ve küresel GSYİH’nın dörtte birini oluşturmaktadır.

ŞİÖ’nün küresel ekonomideki bu güçlü konumu, üye ülkeler arasındaki işbirliği ve ortak projelerle daha da pekişmektedir. Özellikle enerji, ulaştırma ve ticaret alanlarındaki büyük projeler, ŞİÖ’nün küresel ekonomik dengelerdeki rolünü artırmaktadır.

Rusya-Türkiye İlişkileri ve ŞİÖ

Son yıllarda Türkiye, ŞİÖ ülkeleriyle siyasi ilişkilerini geliştirerek ekonomik işbirliklerini artırmıştır. Türkiye’nin ŞİÖ ülkelerine ihracatı son beş yılda %85 artış göstermiştir. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve diğer üst düzey Türk yetkililer, ŞİÖ ülkelerine yönelik birçok ziyarette bulunarak bu ilişkileri pekiştirmiştir. Türkiye’nin enerji, ulaşım ve ticaret alanlarındaki projeleri, ŞİÖ ülkeleriyle olan işbirliğini daha da güçlendirmektedir.

Türkiye’nin ŞİÖ üyeleriyle gerçekleştirdiği ticaret hacmi önemli bir artış göstermiştir. 2019-2023 yılları arasında Türkiye’nin ŞİÖ üyesi ülkelere yaptığı ihracat %85 artışla 26,1 milyar dolara ulaşmıştır. Aynı dönemde, Türkiye’nin bu ülkelerden yaptığı ithalat ise 106,3 milyar dolar olmuştur.

Türkiye’nin ŞİÖ’deki Yeri ve Geleceği

Türkiye, NATO üyesi olmasına rağmen, ŞİÖ ile ilişkilerini geliştirme ve örgütle işbirliğini artırma arayışındadır. Cumhurbaşkanı Erdoğan, 2005 yılında Türkiye’nin ŞİÖ’ye olan ilgisini dile getirmiş ve 2012 yılında Türkiye, ŞİÖ’ye diyalog ortağı olarak katılmıştır. Türkiye’nin ŞİÖ’deki konumu, Avrasya’daki siyasi ve ekonomik dengeleri etkileyecek potansiyele sahiptir.

Türkiye’nin ŞİÖ ile geliştireceği ilişkiler, güvenlik, ekonomi, ticaret, enerji ve kültür alanlarında işbirliğini artırma potansiyeline sahiptir. Ancak, bazı uzmanlar Türkiye’nin NATO ve AB ile olan ilişkilerini de göz önünde bulundurarak, ŞİÖ ile olan yakın temasın dengeli bir şekilde sürdürülmesi gerektiğini vurgulamaktadır.

ŞİÖ’de Rusya ve Çin olmak üzere iki ana jeopolitik eksen bulunmaktadır. Orta Asya ülkeleri ve Hindistan, Rusya eksenine yakın dururken, Pakistan ve İran Çin eksenine daha yakın görünmektedir. Rusya’nın, örgüt içindeki güçler dengesini sağlamak adına Türkiye’yi tam üyeliğe davet edebileceği konuşulmaktadır.

Şanghay İşbirliği Örgütü, Avrasya’da istikrar ve güvenliği artırmayı hedefleyen önemli bir uluslararası organizasyondur. Rusya ve Türkiye arasındaki ilişkiler, ŞİÖ bağlamında güçlenmekte ve bu işbirliği, Türkiye’nin enerji, ulaşım ve ticaret alanlarındaki projeleriyle desteklenmektedir. Türkiye’nin ŞİÖ’deki yeri ve geleceği, Avrasya’daki siyasi ve ekonomik dengeleri şekillendirecek önemli bir faktör olarak öne çıkmaktadır. ŞİÖ’nün küresel ekonomideki konumu ve Türkiye’nin bu örgütle olan ilişkileri, gelecekteki uluslararası dinamiklerde önemli bir rol oynayacaktır.